Czym jest język zagrożony wymarciem?
Spośród około 7105 używanych na świecie języków prawie połowa może przestać istnieć na przestrzeni kilku następnych pokoleń, przede wszystkim w wyniku spadku liczby najmłodszych użytkowników. Takie języki są kwalifikowane jako zagrożone wymarciem.
Kilka tysięcy jezyków istniejących obecnie to pozostałości po niegdysiejszej znacznie bogatszej puli językowej. Erozja różnorodności językowej jest kontynuacją znacznie bardziej rozciągniętego w czasie procesu, a jej tempo najprawdopodobniej dramatycznie wzrosło w przeciągu ostatnich kilku tysięcy lat. Niektórzy badacze podają za powód takiego stanu rzeczy zmianę trybu życia dawnych społeczności ze zbieracko-myśliwskiego na osiadły. Ginące języki stanowią zatem cenne źródło wiedzy nie tylko o podstawowych ludzkich doświadczeniach i unikalnych sposobach ekspresji, ale również o prehistorii ludzkiego gatunku.
Możemy wyróżnić kilka podstawowych kryteriów charakteryzujących stopień zagrożenia języka. Jednym z nich jest liczba użytkowników- osób, które posługują się danym językiem i postrzegają go jako istotną część swojej tożsamości. Język może być zagrożony ponieważ coraz mniej osób się nim posługuje i w konsekwencji nie przekazuje tej umiejętności swoim dzieciom. Niekiedy jednak liczba użytkowników języka nie jest wystarczającym wskaźnikiem jego zagrożenia. Zdarza się, że język, którym posługują się tysiące ludzi może byc w krytycznej sytuacji, podczas gdy język społeczności liczącej sobie setkę użytkowników może charakteryzować się stabilnością i witalnością.
Kolejnym wskaźnikiem zagrożenia języka jest kontekst i społeczne funkcje związane z jego użytkowaniem, język zagrożony jest bowiem coraz rzadziej używany w codziennych sytuacjach komunikacyjnych. Inne czynniki brane pod uwagę przez ekspertów przy ocenie witalności języka to m.in. trendy związane z liczebnością populacji osób posługujących się językiem, ich miejsce zamieszkania i tendencje migracyjne, informacje o użytkowaniu innych języków, postawy członków wspólnoty językowej wobec języka, oficjalny status języka i polityka językowa, rodzaj i jakość dokumentacji językowej, użytkowanie języka w nowych dziedzinach społecznych (w tym w nowoczesnych mediach), dostępność materiałów związanych z edukacją językową oraz rodzaj przekazu językowego.
Atlas Zagrożonych Języków UNESCO klasyfikuje 2471 języków według pięciu kategorii:
1. Podatny na zagrożenie (vulnerable). Język, którym posługuje się większość dzieci, choć jego użytkowanie może być ograniczone do określonych dziedzin (np. kontekst domowy i rodzinny).
2.Zdecydowanie zagrożony (definitely endangered). Dzieci nie uczą się już tego języka w domu jako języka rodzimego.
3. Poważnie zagrożony (severely endangered). Językiem posługują się dziadkowie i starsze pokolenie. Pokolenie rodziców może rozumieć język jednak nie używa go w komunikacji z dziećmi lub między sobą.
4. Krytycznie zagrożony (critically endangered). Najmłodszymi użytkownikami języka są dziadkowie i przedstawiciele starszych pokoleń, którzy posługują się nim rzadko i w sposób niedoskonały.
5. Wymarły (extinct). Nie ma już żadnych użytkowników języka.
Język bezpieczny to język, którym posługują się wszystkie pokolenia a przekaz międzypokoleniowy nie został przerwany (Moseley, 2010).
Wybrana literatura:
Abley, Mark 2003. Spoken here. Travels among threatened languages. London: Arrow Books.
Austin, Peter K. & Jullia Sallabank (eds) 2011. The Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press.
Brenzinger, Matthias (Ed.) 2007. Language Diversity Endangered. De Gruyter Mouton.
Coupland, Nikolas. 2011. The handbook of language and globalisation. Oxford: Blackell.
Crystal, David 2005. Language Death. Cambridge University Press.
Dalby, David 1999/2000. The Linguasphere Register of the World's Languages and Speech Communities, Vol.1, Introduction, Lexicon & Index), Gwasg y Byd Iaith/Linguasphere Press for Observatoire Linguistique.
Ethnologue. Endangered languages. http://www.ethnologue.com/endangered-languages
(Dostęp: 14.01.2014).
Grenoble, Lenore A. & Lindsay J. Whaley (eds.) 1999. Endangered Languages. Current issues and future prospects. Cambridge University Press.
Harrison, K. David 2007. When Languages Die. The Extinction of the World’s Languages and the Erosion of Human Knowledge. Oxford University Press.
Lewis, M. Paul. 2006. Evaluating Endangerment: Proposed Metadata and Implementation. In Kendall A. King et al. (eds.). Sustaining linguistic diversity: Endangered and minority languages and language varieties. Washington DC: Georgetown University Press, 35-49.
Nettle, Daniel & Suzanne Romaine 2000. Vanishing Voices – the extinction of the world’s languages. Oxford University Press.
Moseley, Christopher, ed. 2010. Atlas of the World’s Languages in Danger, 3rd edition. Paris: UNESCO Publishing.
UNESCO Ad Hoc Expert Group on Endangered Languages 2003. Language Vitality and Endangerment. Document adopted by the International Expert Meeting on UNESCO Programme Safeguarding of Endangered Languages, Paris.
