• Co to jest język zagrożony wymarciem?
• Mikro i makrojęzyki
• Polityka językowa
• Ideologia języka
• Prawa językowe
• Nasze głosy

Rewitalizacja mikrojęzyków

Tomasz Wicherkiewicz

Mikrojęzyki wyodrębnić można jako odróżnialną zarówno typologicznie, jak i funkcjonalnie kategorię odmian językowych; ze względu na swoistą sytuację demolingwistyczną (oraz często geolingwistyczną) stanowią one ciekawe studia przypadku – też w badaniach i działaniach z zakresu polityki językowej i rewitalizacji języków. Ze względu na wszystkie przedstawione poniżej dla tego typu kryteria wilamowski zaliczyć można właśnie do mikrojęzyków.

W swoich próbach socjolingwistycznych, a zwłaszcza glottopolitycznych¹ typologii sytuacji europejskich języków „mniej używanych”²autor tego szkicu przyznawał mikrojęzykom zwykle odrębne miejsce, klasyfikując je przykładowo w poniższym zestawieniu³:

• języki mniejszości narodowych, to jest grup mniejszościowych posiadających terytorialne odniesienie do języka narodu zorganizowanego w samodzielnym państwie⁴, często o charakterze transgranicznym⁵, np. niemiecki we wszystkich państwach Europy Środkowowschodniej, w Belgii, Danii, Francji, we Włoszech; węgierski na Słowacji, Ukrainie, w Rumunii, Serbii, Słowenii; polski na Litwie, Łotwie, w Czechach, Słowacji, na Ukrainie, Białorusi; litewski w Polsce, na Łotwie; łotewski na Litwie, estoński na Łotwie, białoruski w Polsce, na Litwie, Łotwie;

• języki oficjalne państw, znajdujące się de facto w pozycji zminoryzowanych⁶ ze względu na sytuację socjolingwistyczną i działania glottopolityczne: irlandzki w Republice Irlandii, luksemburski w Wielkim Księstwie Luksemburga, maltański na Malcie, białoruski w Białorusi, w okresie funkcjonowania swoich bytów państwowych jako tytularne republiki radzieckie również łotewski czy estoński;

• języki mniejszości bezpaństwowych⁷ – kategoria obejmująca w większości języki zachodnioeuropejskie: baskijski, bretoński, walijski, języki sámi (lapońskie), kataloński, galicyjski, (zachodnio)fryzyjski, ale i np. serbołużyckie;

• języki nieterytorialne (diasporowe) – języki żydowskie (jidysz, ladino i in.), języki cygańskie, języki armeńskie, język asyryjski/neoaramejski, język karaimski, język rosyjski (staroobrzędowców);

• mikrojęzyki (w znaczeniu omawianym dalej) – to np. czeski w Polsce⁸, liwski na Łotwie, niemieckie/germańskie enklawy w Europie Środkowej (Wilamowice lub Hałcnów⁹ w Polsce, kolonie walserskie i cymbryjskie w Alpach), mirandyjski w Portugalii (w kontinuum z asturyjskim w Hiszpanii), arański w hiszpańskiej Katalonii (kontinuum z okcytańskim we Francji), saterfryzyjski w Niemczech, iżorski, wotski i wepski na wschodnich wybrzeżach Morza Bałtyckiego;

• języki migrantów ze względu na swój allochtoniczny charakter¹⁰ wyłączane są najczęściej z ram ogólnej polityki językowej wobec grup mniejszościowych, choć w pewnych krajach (np. Wielka Brytania, Szwecja, Francja) mają już prawa – np. edukacyjne – zbliżone do języków autochtonicznych¹¹;

• języki migowe – coraz częściej traktowane podobnie do języków mniejszości etnicznych – np. w Szwecji, Wielkiej Brytanii głuchoniemi uznani zostali za mniejszość językową, w wielu zaś rejonach świata języki migowe¹² zaliczane są do i traktowane jako języki zagrożone.

Pojęcie i typ mikrojęzyków pojawiły się już w kilku rozmaitych odniesieniach w szeroko rozumianej socjolingwistyce, z których najczęściej używanym i cytowanym są cлавянские микроязыки (малые литературные языки)¹³ Aleksandra M. Duliczenki¹⁴. Wprowadzonym przez siebie tymże terminem określił on słowiańskie mniejszościowe języki lub kompleksy językowe, często pozostające na marginesie dotychczasowych zainteresowań historyczno-językowych, filologicznych i socjolingwistycznych, o następującym zestawie cech:

• geograficznym położeniu, peryferyjnym w stosunku do swojego rdzennego etnosu, lub też wyspowym charakterze obszaru mikrojęzyka, otoczonego jako enklawa terytorium niespokrewnionego lub daleko spokrewnionego etnosu i jego języka¹⁵;

• hierarchicznej relacji między narodowymi językami (literackimi), zakładającej ścisłą standaryzację tych pierwszych, przy mniej restrykcyjnej w przypadku mikrojęzyków;

• w kategoriach ściślej literackich, literatury w mikrojęzykach reprezentują węższą paletę gatunków, a te jako tworzywa literackie charakteryzują się mniejszym potencjałem poliwalencji funkcjonalnej.

Pojęcie „mikrojęzyka” u Duliczenki nie jest więc związane z liczebnością grupy jego użytkowników, a z kryterium jego „mniejszej” funkcjonalności jako języka literackiego. Poliwalencję funkcjonalną języka niektórzy slawiści pojmują czasem nader rygorystycznie jako zespół cech stanowiących o literackości języka, tj. „spełnianie wymogów językowego obsługiwania wszystkich zakresów komunikowania się w życiu danej społeczności¹⁶

Okuka & Krenn¹⁷< wymieniają cały repertuar języków słowiańskich, w dziejach których pojawiły się próby tworzenia odmian pisanych. Ta lista języków/lingwonimów z punktu widzenia klasycznej klasyfikacji języków słowiańskich prezentuje się nader imponująco i obejmuje m.in. egejski macedoński, banacki bułgarski, burgenlandzki chorwacki, czakawski, halszański, kajkawski, kaszubski, laski, morawski, mazurski, molizański słowiański (chorwacki z Molise), dolnołużycki, górnołużycki, wschodniosłowacki, podhalański, pomacki, rezjański, rusiński, śląski, słowiński, wiczowski, zachodniopoleski

Ta mogąca budzić i budząca kontrowersje lista opiera się w znacznej mierze na kryteriach oraz egzemplifikacjach języków stanowiących przedmiot nowego kierunku slawistycznego językoznawstwa, poświęconego właśnie mikrojęzykom, a zapoczątkowanego utrwalaną od lat propozycją klasyfikacyjno-badawczą A. M. Duliczenki.

Kryteria te jednak wpisują się w model języków nie tylko słowiańskich, ale i np. łatgalskiego, żmudzkiego, võro-seto, piemonckiego, lombardzkiego, liguryjskiego, weneckiego, walońskiego, pikardyjskiego, okcytańskich, asturyjskiego i mirandyjskiego¹⁸ oraz wielu innych, używanych i obecnych w znacznie mniejszym stopniu mikrojęzyków Europy.

Pierwszoplanowym czynnikiem określającym kryteria metod(ologii) i zakresu przywracania funkcjonalności „uśpionego” mikrojęzyka, a z zewnętrznej perspektywy często i jego zasadności, jest liczebność społeczności użytkowników: mówców i (potencjalnych) neomówców¹⁹. Kryterium to odgrywa szczególnie istotną rolę w dyskursie dotyczącym „małych języków”, a zwłaszcza mikrojęzyków. Z oczywistych względów ustalenie bezwzględnych wskaźników numerycznych jest niemożliwe, ze względu na rozmaite sytuacje języków „małych”, „ mniejszościowych”, „mniej używanych” w ich środowiskach ekolingwistycznych, dla których liczebność nie musi być i nie jest wcale czynnikiem pierwszorzędnym (np. ich żywotności) ²⁰ . Truizmem jest stwierdzenie, iż niezależnie od przyjętych ram kwantytatywnych, mikrojęzyki zawsze znajdą się w zasobie odmian językowych o najmniejszych społecznościach mówców.²¹

Wydaje się zatem, iż metodologicznie niezbędne jest uwzględnienie wskaźnika niewielkiej (np. mniejszej niż jeden tysiąc) liczby użytkowników w definicji i pojmowaniu mikrojęzyków, zaś kryterium „upiśmiennienia” przesunąć należy do rzędu czynników drugorzędnych.

Istnienie pisanej literatury, z czego wynika bezpośrednio założenie Duliczenki dotyczące prób standaryzacji czynionych dla mikrojęzyków, należałoby raczej przesunąć z warunków do metod planowania językowego, we wszystkich trzech jego aspektach: korpusowym, statusowym i akwizycyjnym. Jak słusznie zauważa Bogusław Wyderka²²: „Kodyfikacja dialektu nie stanowi dziś szczególnego wyzwania lingwistycznego, gorzej z akceptacją społeczną nowo powołanego do życia języka, nie można go po prostu zadekretować, […] a status językowy etnolektu jest efektem procesu historycznego, zarówno w aspekcie lingwistycznym, jak i społecznym”.

Podsumowując definicyjnie pojmowanie i stosowanie terminu mikrojęzyk (niekoniecznie literacki), autor tego tekstu proponuje określać nim te odmiany językowe mniejszościowych grup etnicznych (=etnolekty), które stanowią liczebnie niewielkie (do ok. tysiąca użytkowników) enklawy o położeniu peryferyjnym lub wyspowym, a które poprzez swoje położenie lub (np. etnokonfesjonalne oddzielenie) zachowały charakterystyczne cechy kultury etnicznej.

Peryferyjna lub wyspowa lokalizacja oznacza na ogół szczególną rolę (mikroterytorialnej) identyfikacji lokalnej społeczności językowej z: wyspą (np. Mańczycy z Wyspą Man na Morzu Irlandzkim), doliną górską (np. Cymbrowie z Doliną Mocheni/Bernstol w Południowym Tyrolu), miejscowością (Wilamowianie z Wilamowicami), grupą wsi połączonych wspólnym wybrzeżem (Liwowie z Liwskim Brzegiem łotewskiej Kurlandii) lub odciętych od świata mokradłami (Saterfryzowie z trzema wsiami Saterlandu w Dolnej Saksonii, a dawniej i Słowińcy znad jezior Łebsko i Gardno na bałtyckim Pomorzu). Większość – jeśli nie wszystkie – mikrojęzyków jest zagrożonych zarówno w swoim utrzymaniu i użyciu, rozwoju, jak i przekazie międzypokoleniowym. Według klasyfikacji UNESCO oraz Red Book on Endangered Languages²³ praktycznie wszystkie z przytaczanych odmian mikrojęzykowych zalicza się do poważnie zagrożonych²⁴ lub prawie wymarłych²⁵. Obok tej klasyfikacji określa się typ języków „umierających”²⁶, który rozumieć można jako taki, który wyginie, jeśli nie zostaną podjęte [kompleksowe] działania ożywcze/reanimacyjne.

Nieprzypadkowo zatem właśnie wśród mikrojęzyków znaleźć można przykłady skutecznych – by nie rzec jedynych skutecznych - strategii rewitalizacyjnych. Za optymalny przykład posłużyć mogą historie (sukcesów) rewitalizacji języków mańskiego i kornwalijskiego – omówione dość szczegółowo i wyczerpująco w dostępnych m.in. Internecie źródłach²⁷. Niezwykle doniosłym rezultatem owych strategii rewitalizacyjnych na płaszczyźnie glottopolitycznej było – jak się wydaje – dołączenie kornwalijskiego do repertuaru języków chronionych w Wielkiej Brytanii Ramową konwencją o ochronie mniejszości narodowych, a tym samym uznanie Kornwalijczyków za odrębną grupę etniczną w ramach Zjednoczonego Królestwa.

Ramowa konwencja stanowi jeden z dwóch dokumentów europrawnych, które - jako konwencje Rady Europy – faktycznie dobitnie funkcjonują jako odniesienia w debatach publicznych na temat ochrony praw mniejszości narodowych i językowych, w tym posługujących się mikrojęzykami. Drugim z nich jest Europejska karta języków regionalnych lub mniejszościowych²⁸, która zarówno w dekretacjach ogólnych, jak i poszczególnych przepisach artykułach szczegółowych odnosi się bezpośrednio do zagrożeń, wobec których stoją najmniejsze języki Europy. Niektóre z tych postanowień należą do tych fragmentów Karty, które przy ratyfikacji przyjmowane są bezwyjątkowo i w całości:

- (…) ochrona historycznych języków regionalnych lub mniejszościowych Europy, w sytuacji, kiedy niektórym z nich grozi ostateczna zagłada, stanowi wkład w zachowanie i rozwój bogactwa kulturalnego i tradycji europejskiej (preambuła);

- (…) ochrona i wpieranie języków regionalnych lub mniejszościowych w różnych krajach i regionach Europy stanowi ważny wkład w budowę Europy, opartej na zasadach demokracji i różnorodności kulturalnej (…) (preambuła);

- (…) uznanie języków regionalnych lub mniejszościowych za przejaw bogactwa kulturalnego (art.7, 1a);

- (…) uznanie potrzeby zdecydowanych działań dla wspierania języków regionalnych lub mniejszościowych, w celu ich ochrony (art. 7, 1c).

Bez wątpienia to właśnie zastosowanie postanowień Karty w państwach-stronach, które ją ratyfikowały i włączyły do całości zakresu polityki językowej przyczyniło się do tej pory ustalenia ram polityki wspierania, ochrony i rozwoju tak zagrożonych mikrojęzyków europejskich:

- arański w hiszpańskiej Katalonii,

- arabski cypryjskich Maronitów,

- arabski i berberyjski w hiszpańskiej Ceucie i Melili,

- asyryjski w Armenii,

- jeniski w Szwajcarii,

- jezydzko-kurdyjski w Armenii,

- kornwalijski i mański w Wielkiej Brytanii,

- kveński w Norwegii,

- dolnołużycki w Niemczech,

- niemieckie odmiany górskie w północnych Włoszech,

- rusiński na Węgrzech,

- saterfryzyjski w Niemczech,

- włoski na chorwackiej i słoweńskiej Istrii.

Wymienione wyżej języki to głownie mikroenklawy, w których wyłącznie wspólne działania władz regionalnych, lokalnych, organizacji pozarządowych i (ostatnich często) rodzimych użytkowników języka prowadzą do spójnych strategii rewitalizacyjnych, wśród których wymienić należy m.in.:

- pełną obecność języka arańskiego w administracji lokalnej Doliny Aran (górskiej gminy w północno-zachodniej Katalonii) oraz uznanie jego praw na terenie całej Katalonii, dzięki czemu arański rozwija się w pełnym zakresie planowania językowego; liczba użytkowników tego języka to ok. 4700;

- wspominaną już skuteczną i dalekosiężną strategię rewitalizację języków kornwalijskiego i mańskiego, która po(mimo) przerwaniu przekazu międzypokoleniowego i śmierci ostatnich użytkowników (kornwalijskiego w 1777, a mańskiego w 1974 r.) doprowadziły do ponownego rozwoju tych społeczności językowych (obie z nich liczą obecnie po kilkuset użytkowników, w tym małe dzieci), wprowadzenia szkolnego nauczania języków, a nawet do zapewnienia kilkunastu miejsc pracy wymagających znajomości tych celtyckich języków,

- wczesnoimersyjne (eksperymentalne dwujęzyczne przedszkola) i nowatorskie (np. obejmujące udział dziadków i babć w szkolnej edukacji językowej) metody nauczania języków dolnołużyckiego (ok. 6 tysięcy) i saterfryzyjskiego (tysiąc użytkowników), w przypadku których nastąpiło już było przerwanie tradycyjnego przekazu międzypokoleniowego tych języków.

- kompleksową regionalną politykę językową we włoskiej prowincji Trydent/Trentino (o której więcej dalej).

Warte uwagi są również rozwiązania szczegółowe zastosowane w poszczególnych państwach europejskich (w tym również w takich, które z rozmaitych względów do tej pory nie ratyfikowały Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych):

Portugalia, która przez długi okres uważana była za wyjątkowo homogeniczny językowo (jeśli nie brać pod uwagę alochtonicznych języków imigrantów, zwłaszcza z byłych kolonii portugalskich w Afryce, Ameryce i Azji) i etnicznie kraj Europy, do tej pory nie ratyfikowała Europejskiej karty języków… Ten liczący 10,5 miliona obywateli kraj ustawą z 1999 roku uznał za drugi oficjalny język kraju mirandyjski, używany przez 5 tysięcy rodzimych użytkowników w położonej w północno-wschodnim zakątku kraju enklawie Miranda do Douro (nad górnym odcinkiem rzeki Douro/Duero). Ustawa w swoim tytule oficjalnie uznaje i wspiera prawa językowe społeczności mirandyjskiej. W jej tekście:

- „państwo portugalskie uznaje prawo do rozwoju i wspierania języka mirandyjskiego jako kulturowego dziedzictwa i narzędzia komunikacji oraz wspierać tożsamość Ziemi Mirandyjskiej” (Terra da Miranda; art.3);

- „państwo uznaje prawo dzieci do uczenia się języka mirandyjskiego” (art.4);

- „instytucje publiczne mające siedzibę w gminie Miranda do Douro mogą publikować swoje dokumenty w wersji mirandyjskojęzycznej” (art.5);

- „państwo wspiera działania naukowe i edukacyjne mające na celu kształcenie nauczycieli języka i kultury mirandyjskiej” (art.4).

Wspomnieć warto, iż dzięki m.in. tej ostatniej regulacji Uniwersytet w Porto podjął się skutecznie zadania wykształcenia kilku nauczycieli mirandyjskich.

Łotwa, która również nie ratyfikowała Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych, przede wszystkim ze względu na sporną interpretację praw językowych licznej mniejszości rosyjskojęzycznej, przyjęła specyficzne regulacje ustawowe wobec języka liwskiego (liwońskiego) – autochtonicznego języka północno-wschodnich wybrzeży kraju o ugrofińskim pochodzeniu. Ostatnia rodzima użytkowniczka liwskiego zmarła w 2013 r., obecnie za Liwów na Łotwie uważa się poniżej 150 osób, z których kilkunastu zna język w rozmaitym stopniu. Niepodległe państwo łotewskie w swojej Ustawie o języku państwowym z 1999 r.:

- „(…) zapewnia opiekę, ochronę i rozwój języka liwskiego, jako języka rdzennej ludności Łotwy” (art.4);

- „na terytorium Wybrzeża Liwskiego nazwy miejscowe i nazwy instytucji publicznych, organizacji, przedsiębiorstw, jak i nazwy imprez/wydarzeń urządzanych na tym terytorium, są tworzone i używane również w języku liwskim” (art. 18/4).

Dla wprowadzenia w życie postanowień ustawy utworzono terytorialną jednostkę administracyjną Livõd Randa (Liwskie Wybrzeże), na terenie którego koordynacją planowania i rewitalizacji języka zajmuje się Centrum Kultury Liwskiej (Līvõ Kultūr Sidām)²⁹.

Jako przykład kompleksowej i wielowymiarowej strategii językowej ochrony, wspierania i rewitalizacji krajobrazu językowego regionu przytoczyć można autonomiczną prowincję Trentino (Trydent), stanowiącą część Autonomicznego Regionu Górna Adyga/Tyrol Południowy w północnych Włoszech. Tę liczącą ok. pół miliona mieszkańców prowincję zamieszkują trzy mniejszościowe społeczności językowe:

- Ladyni w Dolinie Fassa (Val di Fassa) – ok. 7500 użytkowników języka należącego do alpejskiej podgrupy języków (reto)romańskich, używanych niegdyś w kontinuum dialektalnym (dziś poprzerywanym) od szwajcarskiego kantonu Gryzonia, przez właściwą Ladynię dolomicką po region Friulii w Wenecji Julijskiej;

- Mòcheni w dolinie o tej samej nazwie (zwani też Bernstoler) – ok. 2000 użytkowników starobawarskiej odmiany z XIII w.;

- Cymbrowie – ponad 800 mówiących inną odmianą bawarską (uważaną za najbardziej peryferyjną odmianę na obszarze języków niemieckich) mieszkańców górskiej miejscowości Lusérn/Luserna. ³⁰

Wg włoskiego prawa konstytucyjnego (z 1948 i 1972 r.) państwo przekazało Autonomicznej Prowincji Trydentu uprawnienia legislacyjne w dziedzinie kultury, szkolnictwa, urbanistyki, turystyki, przemysłu, leśnictwa i rolnictwa. W 1975 r. przyjęto ustawę powołującą Ladyński Instytut Kultury, zaś w 1987 r. Ustawę o ochronie i promocji kultury niemieckojęzycznych społeczności zamieszkujących prowincję. Kilka lat później do wszystkich szkół w prowincji wprowadzono nauczanie języka ladyńskiego . W 1999 r. weszła w życie regionalna Ustawa o ochronie mniejszościowych grup językowych, z poprawkami z 2004 r. wprowadzającymi m.in. podstawy samorządu dla wspólnot mniejszościowych. Podsumowaniem tych działań legislacyjnych na poziomie prowincji było przyjęcie w 2008 r. Ustawy o językowych prawach społeczności mniejszościowych w Autonomicznej Prowincji Trydentu.

Oparty na takiej strukturze legislacyjnej system ochrony (zagrożonych i niewielkich liczebnie) społeczności językowych Trydentu stanowi kompleksowy, systematyczny i organiczny model polityki językowej:

- mniejszościowe społeczności językowe Ladynów, Mòchenów i Cymbrów mają solidne wsparcie ze strony własnych instytucji kultury, z których każda ma osobowość prawną oraz organizacyjną, techniczną, programową, administracyjną i kadrową autonomię opartą na stałym finansowaniu: Istitut Cultural Ladin Majon di Fascegn, Mòcheno Bernstoler Kulturinstitut oraz cymbryjski Kulturinstitut Lusérn;

- wszystkie trzy społeczności posiadają rozbudowane formy samorządu o silnych podstawach instytucjonalnych stowarzyszeń poszczególnych dolin górskich (mają one prawa i obowiązki związane z ochroną dziedzictwa historycznego, artystycznego i ludowego);

- oprócz powszechnego w Trydencie nauczania języka ladyńskiego (obok obowiązkowych w całym regionie włoskiego i niemieckiego), w Mòcheno oraz Lusérnie naucza się języka i kultury obu tych mikrospołeczności. Są w mocy również regulacje zapewniające rekrutację, szkolenie i doskonalenie nauczycieli na potrzeby wszystkich trzech grup;

- wszelkie sprawy dotyczące tych językowo-kulturowych mniejszości rozstrzyga, konsultuje i wspiera utworzony w 2008 r. Niezależna Agencja ds. Mniejszości.

Wspomnieć warto, iż autonomiczne ustawodawstwo trydenckie uzupełnia włoską Ustawę (nr 482) z 1999 r. o historycznych mniejszościach językowych (gdzie przedstawione mikrojęzyki z Trydentu występują pod nazwami: języków ladyńskich i germańskich) oraz ratyfikowaną przez Republikę Włoską w 2012 r. Europejską kartę języków regionalnych lub mniejszościowych.

Przedstawione tu przykłady pokazują kompleksowe rozwiązania głównie polityczne (a zatem w wymiarze tzw. top-bottom) na rzecz krytycznie zagrożonych wymarciem kilku europejskich społeczności mikrojęzykowych. Zamiast podsumowania wspomnieć można o jeszcze jednej społeczności i strategiach rewitalizacyjnych – lapońskojęzycznych Inari Sámi. Języki lapońskie tworzą na wielkim terytorium północnej Skandynawii kontinuum składające się z około dziewięciu odmian językowych, używanych w Norwegii, Szwecji, Finlandii i Rosji. Językiem inari mówi około 300 osób, z których zaledwie kilka nie przekroczyło czterdziestego roku życia. Rewitalizacją tak wysoce zagrożonego języka zajęła się przede wszystkim Fińska Fundacja Kultury (Suomen Kulttuurirahasto³¹), której fundusze umożliwiły uruchomienie tzw. gniazd językowych³². Wzorowano je na eksperymencie, który skutecznie przyczynił się do ożywienia m.in. języka maoryjskiego Nowej Zelandii, hawajskiego oraz rodzimych języków indiańskich w Kanadzie. Takie gniazda językowe zaczęły działać w lapońskich językach inari oraz skolt³³, a od 2011 r. ich finansowanie wspomógł fiński rząd. Dzięki tym wspólnym działaniom - po ponadpokoleniowej przerwie - generacja najmłodszych Sámi (od)zyskuje dostęp do swojej rdzennej kultury poprzez rodzimy język. Ochrona i odrodzenie języków mniejszościowych o takim stopniu zagrożenia jak inarski możliwe jest tylko w wypadku przyjęcia odpowiedniej strategii i metodyki nauczania na poziomie edukacji przedszkolnej i (wczesno)szkolnej. Język mniejszości staje się wtedy nie tylko narzędziem samego nauczania, ale (od)zyskuje funkcje komunikacyjne – neomówcy ponownie zaczynają go używać w celu porozumiewania się.

Podobne inicjatywy podejmowano i po rosyjskiej stronie wewnątrzlapońskiej granicy, otwierając pierwsze w tym państwie gniazda językowe na Półwyspie Kola. Inicjatywy edukacyjne Sámi budziły nadzieje i innych społeczności o zagrożonych językach: ugrofińskich, samojedzkich, ałtajskich i paleosyberyjskich – od Uralu po Sachalin i od Jamału po Kałmucję, jako że sytuacja języków rdzennych w Federacji Rosyjskiej jest na ogół trudniejsza, zwłaszcza w aspekcie edukacji. Większość tzw. „języków małoliczebnych ludów Rosji”³⁴ uważanych jest nie tylko za w najwyższym stopniu zagrożone, ale i niewiele czyni się dla zwiększenia ich roli w edukacji. Języków tych albo nie uczy się w ogóle, albo naucza się nich jako jednego z przedmiotów szkolnych (najczęściej w wymiarze dwóch godzin tygodniowo), a to wg specjalistów w dziedzinie planowania jezykowej akwizycji nie zapewnia w najmniejszym stopniu przetrwania języka jako narzędzia komunikacji i akulturacji³⁵. Model nauczania „małych” języków w Rosji nie zmienia się od lat: dominuje tradycyjna metodyka nieefektywnego nacisku na opisywanie gramatyki, bez zwracania uwagi na nawyki języka mówionego, co czyni naukę nieatrakcyjną zarówno dla dzieci, jak i nauczycieli. Utwierdza to niski status języków innych niż wypełniający wszystkie domeny komunikacyjne rosyjski. Potwierdza to cytat z opinii zasłyszanych przez lapońskich specjalistów imersyjnych «на родном языке можно петь на концерте, но языком образования, цивилизации является русский язык»³⁶ - „we własnym języku można śpiewać na koncercie, ale językiem cywilizowanego wykształcenia pozostaje język rosyjski”.

---

Przypisy: