Prawa językowe
Prawa językowe to prawa, które przysługują osobom do posługiwania się ojczystym językiem w sferze prywatnej i publicznej. Prawa te zostaly po raz pierwszy uznane w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej w 1948 r. Możemy również wyróżnić językowe prawa człowieka, związane z prawem do tożsamości, których źródłem obowiązywania jest przyrodzona godność ludzka.
Jednym z głównym zagadnień w problematyce praw językowych jest status prawny użytkowników języków mniejszościowych. Niezwykle ważne dla rozwoju i ochrony tych języków są gwarancje prawne oraz polityka państwa, które zamieszkuje dana wspólnota językowa. Są to czynniki , które w istotnym stopniu decydują o przetrwaniu lub wyginięciu zagrożonego języka.
Wśród międzynarodowych instrumentów prawnych, gwarantujących prawa językowe do najważniejszych należą Powszechna Deklaracja Praw Językowych, Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych oraz Konwencja Ramowa o Ochronie Mniejszości Narodowych. W zakresie praw związanych z edukacją w ojczystym języku na uwagę zasługują również Konwencja o Prawach Dziecka oraz Konwencja nr 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy.
Zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Językowych jednostka posiada niezbywalne prawo do uznania za członka wspólnoty językowej, prawo do posługiwania się własnym językiem w sferze prywatnej i publicznej oraz prawo do zachowania i rozwoju swojej kultury [Art.3 (1)]. Deklaracja wyróżnia również zbiorowe prawa językowe, związane ze wspólnotami językowymi, w tym prawo do nauki ojczystego języka i kultury, prawo do usług kulturalnych, prawo do obecności rdzennego języka i kultury w mediach oraz prawo do komunikacji we własnym języku z instytucjami rządowymi i w relacjach społeczno-ekonomicznych [Art.3 (2)]. Ponadto, Deklaracja uznaje, że asymiliacja (rozumiana jako akulturacja prowadząca do zastąpieniu oryginalnych wartości i norm kulturowych przez normy społeczeństwa dominującego) nie może być pod żadnym warunkiem wymuszona lecz musi stanowić rezultat wolnego wyboru [Art.4 (2)].
Europejska Karta Języków Regionalnych i Mniejszościowych uznaje języki regionalne i mniejszościowe za wyraz bogactwa kulturowego. Państwa będące sygnatariuszami Karty są zobowiązane oprzeć swoją politykę i legislację na zdecydowanych działaniach w zakresie wspierania tych języków w celu ich ochrony, powinny również wspierać i ułatwiać posługiwanie się językami regionalnymi i mniejszościowymi w mowie i w piśmie, w życiu publicznym i prywatnym, a także zapewnić odpowiednie metody i środki do nauczania i studiów w językach regionalnych i mniejszościowych na wszystkich stosownych poziomach (Art. 7).
Obecnie w teorii akademickiej możemy wyróżnić dwa główne nurty związane z paradygmatem praw językowych (May 2005). Pierwszym z nich jest ekologia języka, która sytuuje proces wymarcia wielu ze światowych języków w szerszym kontekście relacji procesów językowych z szeroko pojętym środowiskiem biologicznym, społecznym i kulturowym. Badania ekolingwistyczne wskazują na istnienie korelacji między bioróżnorodnoscią a różnorodnością lingwistyczną, wynikającej między innymi z faktu, iż tradycyjna wiedza ekologiczna jest wbudowana w języki lokalne (Gorenflo 2012; Oviedo i Maffi 2000; Harrison 2007). Bogactwo językowe świata należy zatem do kluczowych aspektów różnorodności kulturowej o strategicznym znaczeniu dla rozwoju ludzkości, a łamanie praw językowych oznacza w praktyce utratę cennych zasobów intelektualnych i sposobów postrzegania rzeczywistości.
Drugi nurt to ruch językowych praw człowieka dążący do zwiększenia instytucjonalnej ochrony języków mniejszościowych i ich użytkowników zarówno na arenie narodowej jak i międzynarodowej. Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę m.in na nieadekwatne praktyki edukacyjne w uniwersalnym systemie oświaty, które przyczyniają się do utraty i erozji kulturowej i językowej różnorodności (Skutnabb-Kangas 2010; Phillipson 2003).
Wybrana literatura
Coulmas, Florian
1998 Language rights: Interests of states, language groups and the individual, Language Sciences 20: 63- 72.
de Varennes, Fernand
1996 Language, Minorities and Human Rights, Kluwer Law International, The Hague, Netherlands.
Dunbar, Robert
2000 Implications of the European Charter for Regional or Minority Languages for British Linguistic Minorities, 25 European Law Review, Human Rights Survey 2000: 46-69.
Faingold, Eduardo
2004 Language rights and language justice in the constitutions of the world, “Language Problems & Language Planning” 28(1): 11-24.
Fishman, Joshua
1994 On the Limits of Ethnolinguistic Democracy, w: Tove Skuttnabb-Kangas and Robert Phillipson (red.) Linguistic Human Rights: Overcoming Linguistic Discrimination, Mouton, The Hague, Netherlands.
Gorenflo L. J., Romaine Suzanne, Mittermeier Russell, Walker-Painemillad, Kristen
2012 Co-occurrence of linguistic and biological diversity in biodiversity hotspots and high biodiversity wilderness areas, PNAS, vol. 109 no. 21, Washington.
Harrison, K. David
2007 When Languages Die. The Extinction of the World’s Languages and the Erosion of Human Knowledge, Oxford University Press, New York.
May, Stephen
2005 Language rights: Moving the debate forward, Journal of Sociolinguistics 9/3, Blackwell Publishing Ltd.
2012 Language and Minority Rights: Ethnicity, nationalism and the politics of language, Routledge, New York.
Oviedo, Gonzalo & Maffi, Luisa
2000 Indigenous and Traditional Peoples of the World and Ecoregion Conservation. An Integrated Approach to Conserving the World’s Biological and Cultural Diversity, WWF International & Terralingua, Gland, Switzerland.
Pennycook, Alastair
1998 The right to language: Towards a situated ethics of language possibilities, Language Sciences 20:73-87.
Phillipson, Robert
2003 English-Only Europe: Challenging Language Policy, Routledge, London.
Skutnabb-Kangas, Tove & Dunbar, Robert
2010 Indigenous children education as linguistic genocide and a crime against humanity? A global view, Gáldu Čála- Journal of Indigenous Peoples Rights n.1/2010, Kautokeino.
