Ideologia języka
Bartłomiej Chromik
W języku potocznym słowo ideologia posiada dość jednoznacznie negatywne znaczenie. We współczesnej humanistyce, obok takich wartościujących definicji tego terminu istnieją również podejścia uznające ideologię za coś neutralnego. Do takiego rozumienia omawianego terminu odwoływał się amerykański lingwista Michael Silverstein, prekursor badań nad ideologiami językowymi, które według niego są (1979: 193):
każdym zbiorem wyobrażeń o języku formułowanym przez jego użytkowników jako racjonalizacja bądź uzasadnienie postrzeganej struktury języka i jej użycia.
Ważniejszy, niż stworzenie przez Silversteina nowej definicji, był fakt uznania przez niego, że ideologie językowe podzielane przez użytkowników pewnego języka mogą wpływać na jego strukturę. Twierdzenie takie było sprzeczne z dotychczasowymi nurtami w językoznawstwie, takimi jak choćby strukturalizm, które uważały, że wewnętrzna logika systemów językowych jest niezależna od ich użytkowników.
Prace Michaela Silversteina stały się inspiracją dla kolejnych badaczy. Twórczo rozwinęli oni stworzoną przez niego definicję, znosząc pewne, zakładane przez nią ograniczenia. Późniejsi badacze za przedmiot ideologii uważali nie tylko strukturę języka, ale i sam (niekoniecznie własny) język (por. np. Irvine 1989: 255). Niektórzy językoznawcy uważali ponadto, że najsilniej działające ideologie, to te niewidoczne, nie wyrażone wprost (np. Wolfram 1998: 109).
Rdzeniem pojęcia ideologii językowych jest jej społeczny charakter, a także możność dokonania zmiany nie tylko samej struktury języka, ale i jego postrzegania, a co za tym idzie statusu. W niektórych przypadkach ideologie mogą stanowić przyczyną wymierania bądź też sytuacji przeciwnej, odradzania się języków. Obecnie coraz dobitniej zwraca się również uwagę, że w danej społeczności nigdy nie istnieje jedna, homogeniczna ideologia językowa (Kroskrity 2004: 498). Jest ich wiele i ulegają one dynamicznym przemianom pod wpływem wewnątrz i międzygrupowych interakcji.
Taka charakterystyka ideologii językowych czyni je bardzo użytecznym narzędziem, które można zastosować w działaniach zmierzających do rewitalizacji zagrożonych języków. Sam proces rewitalizacji można ująć w ramy schematycznego modelu:
Rewitalizacja językowa = dokumentacja + edukacja + zmiana ideologii językowych
Brak świadomości istnienia ideologicznego pluralizmu i skupienie się w działaniach rewitalizacyjnych wyłącznie na społeczności posługującej się zagrożonym językiem może jednak mieć konsekwencje w pogorszeniu się stosunku do takiej społeczności i używanego przez nią języka, grup i jednostek stanowiących jej bezpośrednie otoczenie, a tym samym może prowadzić do pogorszenia się sytuacji mniejszości językowej.
