Janusz Rieger

Kilka słowackich paraleli do leksyki północnołemkowskiej¹

W słownictwie Łemków od dawna znane są liczne zapożyczenia słowackie (por. choćby Stieber 1936, Dzendzeliwski 1969, HorSlov), nowsze materiały przynoszą kilka wyrazów, nie wymienianych dotąd w literaturze, a jeśli wymienianych, to bez podania etymologii. Za źródło zapożyczenia przyjmuję język – bezpośredniego dawcę, a więc wyrazy będące w słowackim hungaryzmami, traktuję jako słowacyzmy (tak jak Z. Stieber łemkowskie hacza zakwalifikował jako słowacyzm, choć tam jest on pochodzenia węgierskiego). Pamiętać przy tym należy, że zapożyczenia węgierskie mogły dostawać się do gwar łemkowskich na południe od Karpat także bezpośrednio w szkole, w kontaktach z węgierską lub zmadziaryzowaną ludnością miasteczek, podczas służby wojskowej w wojsku węgierskim.

O wpływach polskich i słowackich na gwary łemkowskie pisał jeszcze przed wojną Zdzisław Stieber, wskazując na wpływy polskie i słowackie, które trudno rozdzielić, np. pec, prypecok, jelen, jeden, teraz, kielo, powała, hew ‘tu’, na niewątpliwie polskie, które tu pomijam, oraz na typowo słowiackie (wschodniosłowackie) jak harda chwyla ‘ładna pogoda’, tuni ‘tani’, dzecko, statok ‘bydło’, hej ‘tak’, łem ‘tylko‘, hacza ‘źrebię’, palunka ‘wódka’² (Stieber 1936). Po wojnie wspólnie ze S. Hrabcem wskazał, że jarec ‘jęczmień’ obejmuje również całą wschodnią Słowację, że określenie jar ‘wiosna’ łączy się terytorialnie z zasięgiem tej nazwy na Słowacji (dodając, że mamy tę nazwę też u polskich górali), że hladaty (hledaty) ‘szukać’ łączy się terytorialnie ze wschodniosłowackim hledac (Stieber 1956). Wiele zapożyczeń polskich i słowackich oraz ich zasięgi można dobrze prześledzić na mapach atlasu łemkowskiego Z. Stiebera, na których znajduje się ok. 120 takich zapożyczeń.

Do wskazanych przez Z. Stiebera zapożyczeń, które mogły być wzięte zarówno z polskiego, w szczególności z gwar małopolskich, jak i ze słowackiego (lub z obydwu tych języków) można dodać m.in. łachы ‘ubranie’, mыdło, barz ‘bardzo’, włeczы ‘wlec’.

Na uwagę zasługują pary wyrazów, z których polonizmy obejmują zazwyczaj jakąś północną część obszaru łemkowskiego, a słowacyzmy – jakąś południową, a granica występowania nierzadko przebiega też na obszarze Polski³. Należą tu słowacyzmy:

sыpanec ‘spichlerz stojący oddzielnie od domu’ (wobec polonizmu szpiklir) — słc. gwar. sipanec, sipaňec⁴

palunka, palinka⁵ ‘wódka’ (wobec polonizmu horiwka, zhoriwka) — słc. pálenka

bajusы ‘wąsy’ (wobec polonizmu wansy) — słc. bajúz (a to z węg.)

statcza ‘bydlę (tj. jedna krowa, jeden byk)’ (wobec polonizmu bydla) — por. słc. statok ‘bydło’ (być może jest to łemkowskie zdrobnienie – singulativum od zapożyczonego statok)

fara ‘plebania’ (wobec polonizmu płebanija) — słc. fara

złato ‘złoto’ (wobec polonizmu złoto) — słc. zlato.

Z innych słowacyzmów, występujących po stronie polskiej na całym prawie obszarze łemkowskim, mamy

kłanyci ‘luśnie u wozu’ — słc. gwar. klaňica sg.

hacza i haczur ‘źrebię’ — słc. hače ‘źrebię’, hačur ‘(dorastający) ogier’ (a to z węg.)

hardыj ‘ładny, piękny’ — słc. hrdý ‘dumny; wspaniały’, słc gwar. hrdý i hardý m.in. ‘dumny; bogaty; piękny’

płanыj i płannыj ‘lichy, marny’ — słc. i słc. gwar. planý m.in. ‘lichy, marny, niedobry; nieurodzajny; dziko rosnący; niesmaczny’

W pasie górskim po północnej stronie Karpat występują obok wspomnianych wyżej sыpanec i palunka jeszcze słowacyzmy

hola ‘polana górska’ — słc. hoľa

zdrawja i zdrawla ‘zdrowie’ — słc. zdravie

Jak już wspomniano, wpływy słowackie mogą polegać na utrzymaniu niektórych archaizmów, jak wspomniane wyżej jar ‘wiosna’, jarec ‘jęczmień’, a także

piniazi ‘pieniądze’ — słc. peniaz sg.

teta ‘ciotka’ — słc. teta

strim i strom ‘drzewo (rosnące)’ — słc. strom.

Zapożyczenia i paralele słowackie dla ok. 550 wyrazów, zapisanych w trzech wsiach z części zachodniej, środkowej i wschodniej obszaru łemkowskiego na Słowacji, przedstawił Ołeksa Horbacz (HorSlov).

*

Tu chciałbym zwrócić uwagę na kilka wyrazów, występujących w gwarach łemkowskich na północ od Karpat (wszakże z podaniem odpowiedniego materiału z gwar łemkowskich na Słowacji), dla których nie wskazano dotąd paraleli słowackich⁶. Materiał został zaczerpnięty przede wszystkim z  książki Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie (RiSNŁ) oraz z przygotowywanego do druku Małego słownika gwary łemkowskiej wsi Bartne. A oto wyrazy łemkowskie i ich słowackie odpowiedniki:

basanunka ‘wstążka ozdobna do stroju kobiecego’.O basanuŋkы, basanuŋka... nosyły, ne tak duże nosyły basanunok, ałe pid borodu tu do tыch paciurok, to dawvały tak tu, pid gorset (...) ï tu tota basanuŋka bыƚa takoj szыrokosťi o, jak tota doƚon i bыƚa taka z kẃitamî. Kẃitы bыły takы barz ƚadnы Bar; basamunka‘wstążka’ U, wieś Bogusza PyrSŁH, basamanka Kom, basamunka, basamunia‘wstążka’ HojMil, basamuna ‘siniak od uderzenia’. Basamuna – znak od bitkы Jar ▲ słc. dial. basamuna, basamuha ‘ślad po uderzeniu’.

chыryty sia zob. schыryty sia

drylnuty ‘popchnąć’. „Z tыm bom ṕidu dom’iu, tebe lыszu na berezi, a tebe dryľu do uodы” (powiedzenie przy wykupywaniu fantu) Bar ▲ słc. gwar. driľať ndk., dk. driliť, np. Hlapčisko ju dreľil do vodi SSN.

gałunok, zdr.gałunoczok ‘ozdobna wstążka’. A tu yszczy na czeľi bыƚ takyj czornыj gaƚunoczok o, jak pani ma na ruci, ale uszczyj peƚno, tak tu na czeľi jak już, jak już mołodyciu zawyły... Gaƚunok, gaƚunok, ałe jak już moƚodyciu zawyły, to ji tot gaƚunok już tu pryvjazały, czepec i chustku na hołoƚu ï jednu i druhu Bar ◪ por. gałunkы‘troki (wstążki) do zawiązywania fartucha’ Jas ▲ słc. gwar. galônik i galúnka ‘ozdobna wstążka w żeńskim ubiorze lub uczesaniu’.

kieszastыj ‘srokaty, łaciaty’, kiesza ‘zwierzę srokate, łaciate’. Jak bыk kieszastыj, to nazywaƚy kiesza Szcz ▲ słc. gwar. keša‘krava bielohnedej farby, strakuľa’, kešatý‘majuci škvrny, škvrnitý, fľakatý’.

krasnieodm. ‘pięknie; piękny’. Bыƚa taka jałycia, kotra puszczaƚa dobri, to narobyƚ kras gontiw. Rыbы kras bыły Bar ▲ słc. gwar. kras‘ts.’ BufDL.

kuladka ‘może: jakieś płaskie naczynie?’. Jak tu rozberałyzme tu staru chыżu to naszƚem takы monetы; taka byƚa kuľadka Bar ▲ może w związku ze słc. gwar. z dialektów śrdk.słc. guľač/kuľač ‘płaskie naczynie na napoje’.

kwaryty 1. ‘łasować’: kwarїt Bel, kwariti Lad, kwarit Sz, kwarna, bo kwaruje Szcz,szkwarowaty Jar, dok. skwaruwaty: już skwaruwaƚ, cholera, zmetanku, jużeś zbabraƚ Szcz, pokwaruwaty: zmetanku jak o pokwaruje cy porusza, to ona już potim toto sie psuje Szcz 2. ‘psocić’ U, dok. nakwaryty ‘napsocić’ U, pokwaryty: pokwariw, wziaw Sz ▲ słc. gwar.kvariť m.in. ‘psocić’ i ‘kraść’.

lindity ‘padać (o deszczu)’: lindże (ma tak być w Szlachtowej) ▲ słc. gwar. lindieť (ľindzec) expr. ‘mať hnačku’: Ket śe kravi paśu na smičketa potum ľindźa SSN.

łamanyk ‘zabawa polegająca na łamaniu kądzieli na zakończenie okresu przędzenia, połączona z przyjęciem (być może nie wszędzie kądziel łamano)’. Jak już zak’inczały totu pracu, veczirkы, to robyły takы ƚamanyk, hostinu taku Bar; też łamanыj. Muzykanťiƚ ne bыƚo, muzykantы bыłi na k’inc’i, jak robyły tod ƚamanyj, a tak ne bыƚo Bar; też łamarok [?]. A poťim, na ostatku już, na Jordan, to już robyły tak zwanyj ƚamarek – taku hostïnu, ƚamanyj Bar ▲ słc. gwar. lámaník‘ugoszczenie, gościna podczas przędzenia’: Na pratkoh robiľi hoscinu lamaňik – polouka pratkoch, tak pret Kračunom SSN.

mincyr ‘waga do ważenia sera’: mincyrы, mincir waha maƚa take dno, a od toho maƚa takы retiazkы do horы... i taka kula i tam nakƚaƚy toho sыra i tam na ti rurci wszыtko bыƚo poznaczene, no tam iszoƚ, i kłaƚ teraz na on`e, tylo kila je Szcz ◪pol. gwar. mincerz‘prosta waga sprężynowa’ MSGP (z Małopolski) ▲ słc. gwar. mincier‘starši typ závesnej váhy’.

naruby ‘na lewą stronę, odwrotnie’: gadam tobi: uber naruby koszelu! – czyly: na odworotnu storonu nos! Klim ▲ słc. gwar. naruby, narub ‘ts.’.

pałanok 1. ‘płot z desek’ Cz; ‘zagrodzenie w stajni’ Czab, Sz, pałanok z doszkoch Jas 2. ‘przestrzeń pomiędzy ścianą chałupy i zagrodzeniem, którą zasypuje się ziemią (tworząc zasыpok)’ Bel 3. ‘obrzynek’ (!) PJas 4. ‘daszek nad płotem wokół cerkwi’ Lad 5. ‘żerdka do moszczenia drogi’ Kom ▲ słc. gwar. palang, palank, palanok ‘płot z desek’, ‘ogrodzenie z wąskich desek, płot’, ‘ociosany kloc’, ‘podłoga w pomieszczeniu dla zwierząt’.

parsuna ‘wygląd zewnętrzny owcy’. Juhas musiƚ znaty czыji uci jakы...v́in znaƚ jak uci pryszƚy po parsuni... parsuna, jak wыhľadaƚa tota ucia Szcz ◪ w ukr. ‘twarz, fizjonomia’ Hrin., SUM, w gwarach polskich ‘osoba, postać’ Karł., na Podkarpaciu jako persona, persuna ‘cały wygląd zewnętrzny owcy, suma indywidualnych cech wyodrębniających’ H.-Mor. (za Bron.) ▲ słc. gwar. parsun i parsuna(a także liczne warianty fonetyczne) ‘podoba, výzor, výraz tvare’ m.in. calim parsúnom sa ponáša na mamu BufDL.

partycia 1. ‘obszycie, pasek’. No ji, i z peredu fartuch takyj bыƚ, z dołyny była taka partycia szыroka, biƚa. Partycia nazywały. Totы szto take bыłï z partyciamï to sia nazywały fartuchы Bar 2. ‘rondo, szeroka krawędź, obrzeże’. W kurnych chыżach w tim misci, bo potal dыm sidaƚ, tak, tu desï tak to bыƚa taka partycia, wyrobłena, wыskreptana, baba chotiƚa żebы ji bыƚo ƚadni, ta wыskreptaƚa tu o, a potym dыm sidyƚ Bar ▲ słc. gwar. partica m.in. ‘wstążka na kapeluszu chłopięcym’, ‘wstążka wszyta do sukna identyfikująca właściciela’, ‘rondo kapelusza‘, ‘poziome żerdki w płocie‘, ‘część zrębu chałupy pod dachem’.

ryc ‘tyłek, dupa’. Jak teper si na ŕiczы [?] de śiďat, bo im ťażko Bar ◪ pol. gwar. (góralskie) rzyć ▲ słc. gwar. ric ‘zadok’ (dial. szaryskie) slovnik.dovrecka.sk

schыryty sia ‘napomknąć, wzmiankować’. Ne schыryt, że tam bыƚ Kn ‘ani nie napomknie’ ◪ chyba nie wiąże się z tym pol. gwar. chyrkać ‘śmiać się itp.’, chyrczeć ‘charczeć; śmiać się głośno itp.’ ▲ słc. gwar. chýrať ‘słyszeć; słychać’ i chýriť ‘rozpowszechniać (np. wieści)’.

sokaczka ‘kucharka na weselu’. Sokaczka Dal, ‘kucharka (dawn.)’ Czab ▲ węg. szakács ‘kucharz’, zapewne poprzez słc.

szturiaty ‘wsuwać, wpychać’, dok. szturyty: do toho łancucha zawojina, tam szturiaƚ, to bыƚo tiż kawaƚ buczka, takoho moƚodoho, to sia obohnuƚo, tam szturiƚ i zakrutiƚ Szcz ▲ słc. dial. šturac ‘wpychać’.

Skróty nazw wsi łemkowskich

w Polsce: Bar — Bartne koło Gorlic (zapisy M. Słoń-Nowaczek), Dal — Daliowa blisko przeł. Dukielskiej, Klim — Klimkówka, Kom — Komańcza, Kn — Kunkowa koło Gorlic, PJas — Posada Jaśliska, Szcz — Szczawnik koło Krynicy (zapisy M. Słoń-Nowaczek), U — Uście Gorlickie.

na Słowacji: Bel — Beloveža, Cz — Čirč, Czab — Čabalovci, Jar — Jarabina, Jas — Šarišské Jastrabie Lad — Ladomirova Sz — Šarišský Štiavnik na Słowacji.

Literatura

skróty literatury

Bron — R. Bronikowska, Dawne słownictwo zachodniołemkowskiej gwary Szczawnika koło Krynicy, [w:] J. Rieger (red.) Studia nad słownictwem gwar ukraińskich w Polsce. Łemkowszczyzna i gwary nadsańskie. Warszawa 2002.

BufDL — Buffa F., Nárečie Dlhej Lúky v bardejovskom okrese. Bratislava 1953, s. 129-241.

H.-Mor. — W. Herniczek-Morozowa, Terminologia polskiego pasterstwa górskiego. Cz. 1, 2-3. Wrocław 1975-1976.

HojMil — słownik łemkowskiej gwary wsi Milik O. Hojsaka (rękopis w przygotowywany do druku przez M. Aleksiejewą i J. Riegera).

HorSlov — Olexa Horbatsch, Zu ukrainisch-slovakischen Beziehungen. Slovakische Lehnwörter in drei südlemkischen Mundarten in der Ostslovakei. Slovakische Lehnwörter in drei südlemkischen Mundarten in der Ostslovakai [W:] Slavische Studien zum XI. internationalen Slavistenkongreß in Preßburg/Bratislava. Herausg. von K. Gutschmidt, H. Keipert und H. Rothe. Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte. Reihe A: Slavistische Forschungen. Neue Folge, Band 11 <71>). Böhlau Verlag. Köln Weimar Wien 1993, s. 197-216.

Hrin. — Б. Грінченко, Словник української мови. Т. І-ІV. Київ 1907-1909.

Karł — J. Karłowicz, Słownik gwar polskich. T. I-VI. Kraków 1900-1911.

MSGP — J. Wronicz (red.), Mały słownik gwar polskich. Kraków 2009.

PyrSŁH — P. Pyrtej, Słovnik łemkiwśkoji hovirky(materiały do słownyka). Legnica–Wrocław 2001 [wersja skrócona: П. Пиртей, Короткий словник лемківських гобвірок. Упорядкувала Є. Турчин. Івано-Франківськ 2004.

RiSNŁ — J. Rieger, Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa 1995.

SUM — Словник української мови. Т. І-ХІ. Київ 1970-1980.

SSN — Slovník slovenských náreči I-II (A-P) Bratislava 1994-2006.

inne

Dzendzeliwski 1969 — Й. О. Дзендзелівський, Українсько-західнослов’янські лексичні паралелі. Наукова Думка. Київ.

Rieger 1979 — J. Rieger, Wpływ polski i słowacki na gwary Łemków w zakresie leksyki. „Zborník filozofickej fakulty Univerzity Komenského”. R. XXX. Philologica (1979). Bratislava 1980, s. 201-209.

Rieger 1981 — J. Rieger, Wyrazy „łemkowskie” i ich zasięgi. „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”. T. 20, s. 217-230.

Rieger 1996 — J. Rieger, Zapożyczenia polskie i słowackie, [w:] J. Rieger, Słownictwo i nazewnictwo łemkowskie. Warszawa, s. 16-18.

Stieber 1936 — Z. Stieber, Wpływ polski i słowacki na gwary Łemków. „Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności” t. XLI, s. 45-50 [przedruk w: Z. Stieber, Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s. 474-479].

Stieber 1956 — Z. Stieber, S. Hrabec, Przyczynki do słownictwa gwar ukraińskich w Karpatach. „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” t. IV, s. 43-53, mapa [przedruk w: Z. Stieber, Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s. 479-488].

http://slovnik.dovrecka.sk/narecovy-slovnik