To właśnie w księgach cerkiewnych odkrywane są przez językoznawców pierwsze ślady wpływów języka miejscowego ludności uznanej za najbardziej zachodnią grupę górali ruskich. Najstarsze z nich datują się na początek XVI w. W tym czasie powstawały też dokumenty świeckie i tłumaczenia na lokalny język ruski literatury zachodnioeuropejskiej. Teksty zapisywano „cyrylicą”, choć zdarzały się też, zwłaszcza w późniejszym okresie, zapisy „łacinką”. Język prostego ludu zastąpiono w XIX w. tzw. „jazyczijem”, którym posługiwała się literacko większość inteligencji łemkowskiej aż do początku XX w. Od 1911 r. aż do chwili obecnej wydawane są periodyki i książki w języku łemkowskim, zapisującym fonetycznie mowę ludności z obszaru łemkowskiego, która zachowała opisane przez językoznawców specyficzne cechy leksykalne, gramatyczne, fonetyczne, zanotowane w zabytkach piśmiennych już od XVI w. Gwary, na których bazuje język łemkowski klasyfikowane są jako wschodniosłowiańskie (często określane jako ukraińskie bądź karpackorusińskie), choć przenikają się w nich cechy wschodnio, zachodnio- a nawet południowosłowiańskie, a też węgierskie i rumuńske, z zachowaniem pewnych archaicznych prasłowiańskich struktur.

Łemkowie kształtowali swoją tożsamość etniczną na bazie emancypacji językowo-kulturowej (pierwszy manifest tej postawy pochodzi z 1871 r.). W latach 1934-1938 nauczano w szkołach na Łemkowynie w języku łemkowskim, który to postulat w wersji ograniczonej (po wysiedleniu Łemków z ich ojczyzny) do nauczania języka, jest podstawowy dla Łemków do chwili obecnej. Od 1991 r. w systemie szkolnym w Polsce (na wszystkich poziomach nauczania) nauczany jest język łemkowski jako język ojczysty mniejszości łemkowskiej, wybrany deklaracyjnie, w wymiarze 3 godzin tygodniowo. Aktualnie języka łemkowskiego uczy się 281 uczniów w 35 szkołach. Od 2001 r, na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie funkcjonuje specjalizacja filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim. Prowadzone są systemowe działania standaryzacyjno-normalizujące. W 2000 r. wyszła drukiem Gramatyka języka łemkowskiego, od połowy lat 90. XX w. wydawane są podręczniki do j. łemkowskiego (w tym słowniki), do chwili obecnej 15 pozycji.

Język łemkowski rozwija się aktualnie w co najmniej dziewięciu sferach funkcjonalnych – codziennej, artystyczno-literackiej, publicystycznej, scenicznej, stowarzyszeniowej, cerkiewnej, szkolnej, informacyjnej, specjalizacyjno-naukowej – w innych występuje w formie sporadycznej. Podczas ostatniego spisu powszechnego (2011) podało ten język jako używany w kontaktach domowych 6279 obywateli polskich. Ma on status języka mniejszościowego w Polsce. W zaleceniach ekspertów sprawdzających zakres realizacji praw językowych wynikających z Karty języków mniejszościowych i regionalnych uznany został za taki, wobec jakiego stosowany powinien być najwyższy standard praw językowych.

Bibliografia:

Duć-Fajfer Helena, Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX i na początku XX w. „Prace Komisji Wschodnioeuropejskiej PAU”, t. VII, Kraków 2001. 
Дуць-Файфер Олена, Соціолінґвістічний аспект. Лемковина, [w:] Русиньскый язык, red. Magocsi Paul Robert, „Najnowsze dzieje języków słowiańskich”, Uniwersytet Opolski, Opole 2004, s. 349-363. 
Fontański Henryk, Najnowsze próby kodyfikacji języka Rusinów karpackich, [w:] Współczesne tendencje rozwoju języków słowiańskich, t. I, red. Blicharski Michał, Fontański Henryk, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, nr 1456, Katowice 1994, s. 55-60. 
Фонтаньскі Генрик, Літературный язык. Лемковина, [w:] Русиньскый язык, red. Magocsi Paul Robert, „Najnowsze dzieje języków słowiańskich”, Uniwersytet Opolski, Opole 2004, s. 211-262. 
Horbal Bohdan, Łemkowskie utwory rękopiśmienne XVI-XVIII wieków i ich los, „Rocznik Ruskiej Bursy 2013”, Stowarzyszenie „Ruska Bursa” Gorlice 2013, s. 25-38. 
Rieger Janusz, Łemkowie i ich język, [w:] Łemkowie: kultura-sztuka-język, red. Gajewski Jerzy, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa-Kraków 1987, s. 114-170. 
Ріґер Януш, Становиско і зріжницюваня „русинскых” діалектів в Карпатах, [w:] Русиньскый язык, red. Magocsi Paul Robert, „Najnowsze dzieje języków słowiańskich”, Uniwersytet Opolski, Opole 2004, s. 39-66. 
Wolnicz-Pawłowska Ewa, Antroponimia łemkowska na tle polskim i słowackim XVI-XIX wiek, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1993. 
Stieber Zdzisław, Atlas językowy dawnej Łemkowszczyzny, t. 1-8, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 1956-1964. 
Stieber Zdzisław, Dialekt Łemków: fonetyka i fonologia, Polska Akademia Nauk, Wrocław 1982.