Tomasz Wicherkiewicz
Katedra Orientalistyki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Bronisław Piłsudski a język Ajnów – dokumentacja i rewitalizacja

    Krajobraz językowy pewnych regionów świata uległ w ciągu ostatniego stulecia wyjątkowo destrukcyjnym zmianom, unicestwiając lub redukując znacznie populacje oraz żywotność zamieszkujących je etnosów. Nieodwracalnym zmianom różnorodności etnicznej towarzyszą zmiany konstelacji języków, oraz  coraz szybciej malejąca ich liczba.
    Do bardzo zubożałych pod względem owej etno-lingwistycznej wielobarwności należy również Azja Północno-Wschodnia. W opracowaniach przedstawiających zagrożenie języków w skali globalnej, obszar ten klasyfikowany i opisywany bywa jako „North-east Asia” (Janhunen 2010) lub „[Europe and] North Asia”1 (Salminen 2007).  Z wyjaśnionych zawile powodów Moseley 2007 arbitralnie umieszcza język ajnuski w dziale „East and Southeast Asia” (Bradley 2007), zaś wszystkie języki eskimo-aleuckie – wraz z tymi używanymi na Syberii w „North America”. Struktura Ethnologue (np. Lewis 2009) przedstawia profile poszczególnych języków wg kontynentów i położonych nań państw świata.
Północno-wschodnie rubieże kontynentu azjatyckiego zajmują (aczkolwiek w odniesieniu do wielu z nich właściwsze byłoby użycie czasu przeszłego) języki klasyfikowane wedle niezbyt precyzyjnych, bo mieszanych, genetyczno-geograficznych kryteriów jako języki paleoazjatyckie lub paleosyberyjskie.
    Jednym z częściej przytaczanych i w Polsce – z przyczyn dalej opisanych - dość dobrze znanych etnosów tamtego obszaru są Ajnowie i ich (zagadkowy z wielu względów) język ajnuski.
    Język ajnuski (ainu-itak) był niegdyś używany na rozciągniętych południkowo obszarach Sachalinu i Wysp Kurylskich (które obecnie stanowią terytorium Federacji Rosyjskiej) na północy, po wchodzące w skład Archipelagu Japońskiego Honsiu na południu. Najdawniej wyginęły dialekty południowe; nieco wiadomo o Ajnach kurylskich, aczkolwiek bez dokładniejszej znajomości używanego przez nich języka – zachowały się jedynie ajnuskie toponimy na Kurylach (ajnuskiego pochodzenia są same nazwy poszczególnych Wysp Kurylskich, np. Szumszu, Paramuszyr, Iturup, Rajkokie, jak i całego archipelagu – kur było zapewne autonimem samych Ajnów i oznaczało „aborygenów”). Również etnonim Ainu oznacza po ajnusku „ludzi”.

Archiwalne fotografie Ajnów autorstwa B. Piłsudskiego z Muzeum w Druskiennikach (Litwa) – źródło: http://www.druskininkumuziejus.lt/en/museum/miscellanous-collections/photographies/photography-collection-b-pilsudski/

    Ajnuskie dialekty (a być może kilka języków) na Sachalinie były tam w użyciu do końca II wojny światowej, kiedy to kilkadziesiąt rodzin ajnuskich zostało przesiedlonych na Hokkaido przez wycofujących się i oddających wyspę pod kontrolę radziecką Japończyków To właśnie wyspa Hokkaido stała się ostatnim terytorium zamieszkania Ajnów rdzennych i tych przesiedlonych z Sachalinu, świadkiem ostatecznego wymierania ich języka etnicznego w roli narzędzia komunikacji wewnątrzwspólnotowej, ale rewitalizacji kulturowo-językowej w ostatnich czasach.
    Język ajnuski uważany jest za izolowany – to znaczy, że nie ma żadnych znanych językoznawcom języków spokrewnionych. Wysnuwano rozmaite hipotezy jego przynależności genetycznej, jednak wszystkie do tej pory zostały poddane w wątpliwość. Możliwe, że jest krewnym japońskiego i koreańskiego w przypuszczalnej makrorodzinie eurazjatyckiej (termin Eurasiatic language macrofamily zaproponował J. Greenberg), wraz z m.in. innymi językami paleosyberyjskimi: niwchijskim, eskimo-aleuckimi, czukocko-kamczackimi, oraz jukagirsko-uralskimi, ałtajskimi, indoeuropejskimi i etruskim.
    Istniało w przeszłości wiele językowych odmian ajnuskich (ok. 19); można je zwać dialektami, aczkolwiek zróżnicowanie między nimi było bardzo duże, a hipotetyczna możliwość porozumienia nikła. Jak wspomniano, dialekty sachaliński i kurylski są wymarłe, o śmierci zaś ostatniego użytkownika północno-wschodniego dialektu z Hokkaido doniesiono w trakcie UNESCO International Symposium on Endangered Languages w Tokio w listopadzie 1995 r. Rewitalizacji poddawany jest dialekt południowo-zachodni z Hokkaido, zaś najwięcej Ajnów, w tym ostatni najstarsi użytkownicy języka, mieszkają lub mieszkali na przełomie XX i XIX wieku (Sawai 1998) w południowych dystryktach Hokkaido, gdzie mówiono udokumentowanymi dialektami okolic Saru2, Shizunai, Chitose i Horobetsu.
Ajnuski na Hokkaido w klasyfikacjach zagrożenia języków uważany jest za ‘umierający’ (moribund). Liderzy ruchów ajnuskich twierdzą, że liczebność Ajnów sięga stu tysięcy, statystyki mówią zaś o 23 380 (Bradley 2007: 381). Inne źródła szacują żywotność języka jako ‘prawie wymarły’ (nearly extinct), a liczebność jego użytkowników na 15 osób (15 tysięcy miałoby się uważać etnicznie za Ajnów; Lewis 2009: 461). Z powodu silnie negatywnych postaw i uprzedzeń ze strony większościowego społeczeństwa japońskiego, wiele osób pochodzenia ajnuskiego (też mieszanego) przez dziesięciolecia je ukrywało, a nawet zaprzeczało mu. Ajnowie, którzy opanowali język ajnuski w dzieciństwie, to obecnie osiemdziesięcio-, dziewięćdziesięciolatkowie.
    Język ajnuski nigdy nie był zapisywany, powstały jednak niezwykle bogate archiwa dokumentacyjne (zapisy i nagrania), a w ostatnich dekadach również literatura zapisywana w japońskim sylabariuszu katakana. Obecne działania rewitalizacyjne obejmują kursy dla dzieci i dla dorosłych, wydawany jest też ajnuskojęzyczny periodyk. Kwitnie kultura pop opierająca się na folklorze i tekstach w języku ajnuskim. W 1997 roku przyjęte zostały przez Parlament Japonii ustawy umożliwiające zwiększenie publicznego wsparcia dla podtrzymania dziedzictwa kultury ajnuskiej, również w jej symbolicznym aspekcie. W ramach kultury wspierane są również środkami publicznymi programy rewitalizacji języka, włącznie z pewnymi próbami wprowadzenia ajnuskiego do programów nauczania na Hokkaido.
    Zasługą między innymi Bronisława Piłsudskiego jest doskonała dokumentacja naukowa języka i kultury Ajnów. W dalszym ciągu rozwijają się badania ajnulogiczne prowadzone zarówno na Hokkaido, jak i w innych ośrodkach Japonii i całego świata.
    Niegdyś nazwisko i dorobek Bronisława Piłsudskiego  jedynie właśnie wąskie grono etnografów i lingwistów zajmujących się kulturami i językami Niwchów i Ajnów. Jak pisze jednak Majewicz (2010): „Bronisław Piłsudski jest obecnie ponad wszelką wątpliwość jednym z najczęściej cytowanych polskich uczonych (…), jego dorobek jest traktowany jako jeden z najważniejszych w skali globalnej wyników humanistyki spośród tych, które wyszły z Polski w ciągu ostatniego stulecia”.
Wiedza o badaczu z Wileńszczyzny trafiła do podręczników języka ojczystego dla szkół średnich w Japonii w postaci 19-stronnicowej czytanki w dziale „Język i kultura”. Od roku 1984 japońskie i ajnuskie dzieci śpiewały piosenki „o dziwnych opowieściach z wałków wujka Piusutsukiego płynących” pochodzące z musicalu autorstwa Mariko Hosokawa inspirowanego śledzonymi przez media postępami w odcyfrowywaniu treści głosowych nagrań na egzotycznych nośnikach.

ピウスツキおじさんの“ろうかん”から出たおはなし札幌 こども ミュージカル育成会

Ukazują się dwa regularne czasopisma akademickie poświęcone wyłącznie jego naukowemu wynikowi (Известия Института наследия Бронислава Пилсудского (IINBP) w Jużno-Sachalińsku (w latach 1998-2012 ukazało się 16 tomów)  i Pilsudskiana de Sapporo w Japonii (ukazało się sześć tomów), odbyły się już dotychczas trzy duże międzynarodowe konferencje naukowe (Hokkaido 1985, Sachalin 1991, Kraków 1999), czołowy dom wydawniczy o zasięgu ogólnoświatowym specjalizujący się w publikacjach akademickich rozpoczął edycję The Collected Works of Bronisław Piłsudski (do dziś wyszły cztery tomy o łącznej objętości przekraczającej 4000 stron, cf. CWBP 1998-2011), funkcjonuje w Jużno-Sachalińsku Instytut Dziedzictwa Bronisława Piłsudskiego, zaś mieszkańcy Sachalinu uczcili tego polskiego uczonego postawieniem mu pomnika w centrum swojej stolicy i nazwaniem jego imieniem jednej z gór na południu wyspy.


(źródło: http://ansipra.npolar.no/image/Ainu%20map%20En.jpg)

Bibliografia:
Bradley, David 2007. „East and Southeast Asia”, w: Moseley 2007:  349-424..
Janhunen, Juha 2010. “North-east Asia”, w: Ch. Moseley (red.) 2010. Atlas of the World’s Languages in Danger. UNESCO Publishing, 48-58.
Lewis, M. Paul (ed.) 2009. Ethnologue. Languages of the World. Dallas: SIL International.
Majewicz, Alfred F. 2010. “Bronisław Piłsudski – globalny hit polskiej orientalistyki”, w: T. Majda (red.) Szkice z dziejów polskiej orientalistyki Tom V. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 141-219.
Majewicz, Alfred F. 2013. „ Południowy Sachalin pod władzą Japończyków – w relacji prasowej Bronisława Piłsudskiego z Tokio w przekładzie i z komentarzem Alfreda F. Majewicza”, w: S. Puppel & T. Tomaszkiewicz (red.) Scripta manent – res novae. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 259-272.
Moseley, Christopher (red.) 2007. Encyclopedia of the World’s Endangered Languages. Routledge.
Piłsudski, Bronisław 1912. Materials for the Study of the Ainu Language and Folklore. Cracow: Imperial Academy of Sciences (Spasowicz Fund) “Spółka Wydawnicza Polska”.
Salminen, Tapani 2007. “Europe and North Asia”, w: Moseley 2007: 211-282.
Sawai, Harumi 1998. “The present situation of the Ainu language”. In Kazuto Matsumura (red.) Studies in Endangered Languages. Tokyo: Hituzi Syobo, 177–89
Wicherkiewicz, Tomasz 1993. «Краткiй очеркъ экономическаго быта айновъ на о. Сахалинѣ» i «樺太アイヌの状態» Bronisława Piłsudskiego. Komparatywna analiza tekstów z ustaleniem ich genezy i chronologii.  Stęszew: International Institute of Ethnolinguistic & Oriental Studies.